Turmalin jest niezwykle przyciągającym kamieniem – zarówno w sensie metaforycznym, jak i dosłownym: nie tylko jest znany ze swych magnetycznych właściwości, ale też przyciąga uwagę różnorodnością kolorów i odmian, a jego wyjątkowe cechy czynią go jednym z najbardziej cenionych kamieni szlachetnych. W dzisiejszym artykule opowiemy o jego szczególnych właściwościach.

Turmalin – jeden czy wiele minerałów?

Turmaliny to tak naprawdę nie jeden, lecz cała grupa minerałów, należących do gromady krzemianów. Są to przede wszystkim borokrzemiany wapnia, litu, sodu, glinu, magnezu, manganu oraz żelaza. Poszczególne odmiany charakteryzują się odmiennymi właściwościami, ponieważ różnią się znacznie składem chemicznym. 
Drawit oraz  uwit to turmaliny magnezowe, a buergeryt oraz szerlit – turmaliny żelazowe; tsilaisyt jest turmalinem manganowym, elbait – litowym, zaś liddicoatyt  to turmalin wapniowy. 

Turmaliny występują w pegmatytach, granitach oraz złożach aluwialnych. Często współwystępują z innymi minerałami, takimi jak apatyt, fluoryt, minerały z grupy berylu czy kwarce. Przykładem minerału zawierającego liczne wtrącenia czarnego turmalinu jest niezwykle efektowny w swoim wyglądzie kwarc turmalinowy.

Jakie są cechy charakterystyczne turmalinu?

Wspólną cechą wszystkich odmian jest to, że krystalizują się w układzie trygonalnym, zaś ich kryształy mają pokrój słupkowy, igiełkowy lub pręcikowy. Częste są trójkątne lub sześcioboczne przekroje z zaokrąglonymi krawędziami oraz wyraźne prążki równoległe do długiej osi kryształu. Tworzą skupienia zbite, pręcikowe lub koncentryczno-promieniste (te ostatnie nazywane są słońcami turmalinowymi). Mają szklisty lub żywiczny połysk oraz białą rysę, są muszlowe, nierówne w przełamie, charakteryzuje je brak łupliwości oraz twardość 7-7,5 w skali Mohsa. 

Charakterystyczną cechą turmalinu jest jego magnetyczność: pod wpływem nacisku, tarcia oraz zmiany temperatury (podgrzewania i chłodzenia) tworzą się ładunki elektryczne, co sprawia, że turmalin posiada zdolność przyciągania – na przykład drobinek kurzu, skrawków papieru albo płatków popiołu. Cechy te nazywane są piro- oraz piezoelektrycznością. Były one wykorzystywane przez Holendrów, którzy sprowadzili ten kamień do Europy: używali oni turmalinu do… wyciągania popiołu z fajek!

Tej właściwości turmalin zawdzięcza także swoją nazwę. W syngaleskim (języku mieszkańców Sri Lanki), toramalli to słowo określające zdolność przyciągania popiołu przez naelektryzowany kamień.

Kolorystyka: wszystkie kolory tęczy

Kolejne cechy charakterystyczne turmalinu to pleochroizm oraz specyficzne zabarwienie kryształów: choć w przypadku wielu kamieni przechodzenie barw uważane jest za wadę, akurat w przypadku turmalinów jest to właśnie wyróżniająca je cecha. Okazy turmalinu, które cechuje strefowa wielobarwność, przedstawiają dużą wartość w świecie jubilerskim. Przejścia kolorów wynikają ze zmieniających się warunków wzrostu kryształów i zachodzą poprzecznie lub wzdłuż ich długości. 

Właśnie taką wielobarwną wersją turmalinu jest turmalin arbuzowy – jest to odmiana elbaitu (turmalinu litowego występującego w wielu najróżniejszych kolorach, którego nazwa pochodzi od włoskiej wyspy Elba, skąd pochodzą jego pierwsze szerzej analizowane okazy). Turmalin arbuzowy zawdzięcza swą nazwę charakterystycznemu zielono-różowemu zabarwieniu i to również dzięki niemu cieszy się olbrzymią popularnością.

Biżuteria z turmalinami:

Paleta barw turmalinu obejmuje praktycznie całą gamę kolorów i odcieni – nie bez powodu mówi się, że turmalin to najbardziej kolorowy minerał na świecie. Niektóre z nazw odmian turmalinu odnoszą się właśnie do jego koloru, są to na przykład bezbarwny achroit, zielony verdelit, czerwony rubelit czy ciemnoniebieski indigolit. Choć naturalne barwy minerału są zwykle żywe i wyraziste, zdarza się, że po oszlifowaniu turmaliny poddawane są obróbce cieplnej lub napromieniowywane, co ma na celu poprawę jakości ich barwy.

Turmaliny są zwykle przezroczyste lub przeświecające, jednak nie jest to regułą – poszczególne warianty barwne charakteryzują się też odmiennymi właściwościami, które wynikają z ich zróżnicowanej budowy chemicznej. 

I tak na przykład szerlit (inaczej szerl, skoryl, schörl), czyli czarny turmalin, jest nieprzezroczystą odmianą minerału. Jest on turmalinem żelazowym, najczęściej występującym w kolorze czarnym (choć zdarzają się także jego ciemnozielone, ciemnoniebieskie, zielono- i niebieskoczarne wersje). Jego nazwa pochodzi ze starogermańskiego słowa schörl używanego dawniej w gwarze górniczej. Kamień ten był dawniej stosowany do wyrobu biżuterii żałobnej i choć uważany jest za najbardziej pospolity wśród turmalinów, cieszy się dużą popularnością ze względu na przypisywaną mu moc ochronną.

Historia i wydobycie

Choć turmalin był znany i używany od wieków, to przez długi czas prawdopodobnie brano go za inny kamień (w zależności od koloru mógł być mylony na przykład z szafirem lub rubinem). Hiszpańscy konkwistadorzy, którzy w XVI wieku natrafili na jego ślad w Brazylii, uznali okazy tego minerału w żywym zielonym kolorze za szmaragd, a turmalin jako minerał zidentyfikowany został dopiero w XIX wieku dzięki bardziej zaawansowanym metodom badań. Do jego popularności w USA, gdzie od początku XIX wieku wydobywano go w kopalniach w Kalifornii oraz Maine, przyczynił się pracujący dla Tiffany & Co. mineralog George Frederick Kunz (od którego nazwiska pochodzi nazwa kunzytu). Na początku XX wieku Stany Zjednoczone stały się wiodącym eksploatatorem turmalinu (eksportowano go przede wszystkim do Chin – różowy turmalin był ponoć ulubionym kamieniem chińskiej cesarzowej Cixi).

Współcześnie najbardziej wartościowe okazy wydobywa się w Brazylii w stanach Minas Gerais oraz Bahia. Z Brazylii również pochodzi niezwykle efektowny turmalin Paraíba, nazwany tak od miejsca jego odkrycia, który charakteryzuje się wyjątkowo żywymi, neonowymi wręcz kolorami i jest przez to niezwykle poszukiwany. Turmalin pochodzący z  Paraíba, ważący ponad 190 karatów, wpisany jest do księgi rekordów Guinnessa jako największy szlifowany okaz.

Inne lokalizacje, w których wydobywa się turmalin to Nigeria, Mozambik, Tanzania, Kenia, Madagaskar, Namibia, Sri Lanka, Afganistan, Pakistan, Rosja, Finlandia, Włochy, a także Polska – tutaj znajdowany jest czarny turmalin, szeroko rozpowszechniony na terenie Dolnego Śląska (w Górach Sowich i w regionie Strzegomia) oraz w Tatrach,  a także elbait, występujący w okolicach Piławy.

Wyjątkowa biżuteria z turmalinem

Turmalin jest kamieniem bardzo cenionym w świecie jubilerskim, a szczególnie przyciągające wzrok są okazy wykazujące efekt kociego oka. Szlifuje się go tak, by jak najlepiej wydobyć wszystkie jego walory: najczęściej fasetkowo, nadając mu szlif brylantowy, schodkowy lub mieszany. Tak wyszlifowany pięknie prezentuje się w kolczykach oraz pierścionkach. Turmalin – zarówno jego wielobarwna, jak i czarna wersja – dostępny jest także w formie oponek oraz gładkich i fasetowanych kul, które idealnie nadają się na bransoletki oraz naszyjniki. Czarny turmalin często spotkać można też w postaci nieoszlifowanych, nieregularnych bryłek – te doskonale sprawdzą się w biżuterii o bardziej surowym charakterze. 

Mamy nadzieję, że nie trzeba już nikogo przekonywać: ten minerał jest jednym z najciekawszych kamieni szlachetnych i koniecznie należy go mieć w swoich zbiorach – zwłaszcza że jego rozmaitych wersji mamy do wyboru, do koloru.

Zajrzyj do sklepu Royal-Stone, gdzie znajdziesz kamień turmalin sprzedawany na sztuki.

Miłej lektury,

Ewa Sz. z Royal-Stone