Mimo istnienia wielu wspaniałych minerałów, w świecie jubilerskim wyjątkową estymą darzy się trzy kolorowe kamienie szlachetne – są one szczególnie pożądane oraz uważane za najpiękniejsze klejnoty. Zna je na pewno każdy – ta “królewska trójka” to: szafir, rubin oraz bohater dzisiejszego artykułu, szmaragd. Spośród wszystkich kamieni w zielonym kolorze to on jest najsłynniejszy oraz najbardziej ceniony. Opowiemy dziś o tym, czym zasłużył sobie na swoją sławę.

Charakterystyka szmaragdu

Choć mogłoby się wydawać, że to jedna rodzina, szafir i rubin są odmianami zupełnie innego minerału – korundu. Szmaragd natomiast jest reprezentantem beryli – jest to grupa minerałów będących krzemianami pierścieniowymi, o wysokiej twardości (7,5-8 w skali Mohsa), do której należą także akwamaryn, heliodor czy morganit. Szmaragd jest glinokrzemianem berylu, a swój słynny zielony kolor zawdzięcza obecności jonów chromu. Barwę mogą mu też nadawać wanad oraz żelazo – zazwyczaj jest ona intensywnie zielona, w odcieniach od trawiastego, szmaragdowozielonego po niebieskozielony.

Charakterystyczna dla szmaragdu jest obecność licznych inkluzji różnego rodzaju: mogą być to wrostki minerałów (takich jak biotyt, kalcyt, apatyt, kwarc, aktynolit czy albit), inkluzje gazowe, a także wypełnienia cieczą – te ostatnie tworzą często w szmaragdach charakterystyczne skupienia, tak zwane “ogródki”, o przypominającej mech strukturze, układające się w smugi. Inkluzje w szmaragdzie wiele mówią o jego pochodzeniu, na ich podstawie często można określić miejsce wydobycia kamienia, ale także odróżnić szmaragd naturalny od syntetycznego.

oponki szmaragdu
fasetowane oponki szmaragdu

Szmaragd (emerald) jest minerałem, który wykształca zazwyczaj duże i dobrze uformowane kryształy (krystalizuje się w układzie heksagonalnym). Jest kruchy, o niewyraźnej łupliwości i przełamie nierównym bądź muszlowym, o dużej twardości: 7,5-8 w skali Mohsa. Ma białą rysę i szklisty połysk, zazwyczaj jest przezroczysty lub przeświecający. Cechuje go silny pleochroizm, może też wykazywać asteryzm, efekt kociego oka oraz luminescencję  – wtedy w świetle ultrafioletowym świeci na zielono bądź różowofioletowo. 

Ciekawym rodzajem szmaragdu jest kamień, który w swoim poprzecznym przekroju przybiera postać sześcioramiennej gwiazdy. Ramiona odchodzą promieniście od znajdującego się w centrum czarnego jądra, co może przypominać nieco koło młyńskie lub zębatkę. Od tego właśnie wzięła się nazwa tej szczególnej formy szmaragdu (tzw. szmaragd trapiche) – w języku hiszpańskim trapiche to nazwa młyna cukrowego, służącego do pozyskiwania oliwy, soku z owoców lub soku z trzciny cukrowej. Nie do końca wiadomo, w jaki sposób powstają tego rodzaju wzory, są one jednak wyjątkowo atrakcyjne.

Co wpływa na jakość szmaragdów?

Warto zwrócić uwagę, że –  choć przy ocenie jakości kamieni szlachetnych decydującą rolę odgrywa najpierw kolor (jego ton, odcień oraz nasycenie), a dopiero potem przejrzystość kamienia – w przypadku szmaragdu kluczowy jest właśnie poziom jego przezroczystości, a ze względu na powszechną w tym minerale obecność wtrąceń jego czystość ocenia się inaczej niż przejrzystość na przykład diamentu. Jeśli inkluzje oraz powierzchniowe pęknięcia nie są widoczne gołym okiem, kamień uznaje się za wystarczająco czysty i wartościowy pod względem jubilerskim.

Co ciekawe, nie dla każdego berylu w kolorze zielonym zarezerwowana jest nazwa szmaragdu – tylko te o wyjątkowo żywym kolorze mogą nosić takie miano. Kamienie bardzo jasne nazywa się po prostu zielonymi berylami (czasami również te, które zieloną barwę zawdzięczają obecności wanadu, nie chromu), zielononiebieskie odmiany zaliczane są już do akwamarynów, zaś te o zielonożółtej barwie to heliodor. Uznanie danego rodzaju berylu za szmaragd ma oczywiście istotne konsekwencje dla ceny kamienia. Jednak rozróżnienie na szmaragdy oraz zielone beryle funkcjonuje przede wszystkim w USA, w wielu innych krajach każda zielona odmiana berylu jest po prostu szmaragdem.

Występowanie

Szmaragdy, tak jak i inne minerały z grupy beryli,  spotyka się w skałach metamorficznych, takich jak łupki mikowe oraz wapienie, a także w żyłach pegmatytowych oraz w granitach. W tego rodzaju skałach można spotkać szmaragdy także w Polsce –  co prawda nie posiadają one wartości jubilerskiej, niemniej są obecne – znajdowano je w masywach granitowych na Dolnym Śląsku.

Tymczasem największe i posiadające najwyższą wartość jubilerską okazy wydobywa się w Kolumbii – w kopalniach zlokalizowanych przede wszystkim w departamencie Boyacá. Kolumbia jest krajem, z którego pochodzi nawet do 95% obecnych na rynku szmaragdów o wartości jubilerskiej, a kamienie tam znajdowane odznaczają się wyjątkowo intensywnym odcieniem zieleni oraz dużą przezroczystością, przez co są niezwykle cenione. To również tam wydobywane są okazy szmaragdu trapiche. W Ameryce Łacińskiej złoża szmaragdów znajdują się również w Brazylii w stanie Bahía – osiągają one często znaczne rozmiary, jednak ich kolor nie jest już tak atrakcyjny – mają one najczęściej nieco przygaszoną, szarozieloną barwę.

Drugim po Kolumbii najważniejszym producentem szmaragdów jest Zambia, gdzie kamienie wysokiej jakości wydobywa się między innymi w kopalniach Kagem w północnej części kraju. Wartościowe okazy pochodzą także z Etiopii, w której w ostatnich latach odkryto wyjątkowej jakości złoża. W Afryce szmaragdy wydobywane są także w Zimbabwe, Namibii, Nigerii, Egipcie, Tanzanii, RPA, Somalii, Mozambiku oraz na Madagaskarze. Szmaragdy wydobywane są również w Kambodży.

Złoża szmaragdów znajdują się także w USA ( przede wszystkim w Karolinie Północnej), Kanadzie, Australii, Chinach, Indiach, Kazachstanie, Pakistanie, Afganistanie,  Rosji (na Uralu oraz w azjatyckiej części kraju), a także w krajach Europy: Austrii, Bułgarii, Francji, Niemczech, Włoszech, Hiszpanii oraz Norwegii.

Historia i znaczenie szmaragdu

Intensywnie zielony kolor szmaragdu zapewnia mu sławę od wielu wieków. To właśnie jemu minerał zawdzięcza swoją nazwę –  smaragdos w języku greckim oznacza “zielony kamień”, a słowo “szmaragdowy” stało się nazwą odcienia używaną przy określaniu wielu rzeczy tej właśnie barwy lub z nią kojarzonych (i tak –  Irlandia nazywana jest “szmaragdową wyspą”, a jedna z najważniejszych figur religijnych w Tajlandii, znajdująca się w świątyni Wat Phra Kaew, nosi nazwę “Szmaragdowego Buddy”, choć, co ciekawe, wyrzeźbiona jest w innym kamieniu – jadeicie).

Szmaragd znany był w bardzo wielu kulturach – cenili go Majowie, Aztekowie, ale także Inkowie (chociaż na ich terenach szmaragdy nie były znajdowane, sprowadzano je z północy kontynentu). Znany był Persom oraz Egipcjanom – to z kopalń nazwanych później Kopalniami Kleopatry pochodzi większość klejnotów znajdujących się w królewskiej biżuterii także późniejszych epok. Kopalnie te uważane są za najstarsze znane źródła pozyskiwania szmaragdów – powstały 1300 lat p.n.e. i istnieją do dziś, choć obecnie egipskie złoża nie mają już takiej wartości, ponieważ jakość kamieni tam wydobywanych jest dużo niższa niż dawniej.

Sama Kleopatra darzyła ponoć szmaragdy szczególną sympatią i jej biżuteria często ozdabiana była właśnie tymi kamieniami. Szmaragd także i później uważany był za królewski klejnot, dlatego ozdabiał biżuterię oraz skarby władców, był także źródłem legend, ponieważ przypisywano mu szczególną moc. Wierzono na przykład, że daje zdolność przewidywania przyszłości oraz moc odróżniania prawdy od fałszu, miał także chronić przed złymi zaklęciami.  W Egipcie uważano go za kamień młodości, ale także za kamień płodności i miłości (był kojarzony z boginią Wenus oraz poświęconą jej planetą). Przydawano mu także znaczenie w łagodzeniu epilepsji oraz w leczeniu chorób oczu. O kojącym wzrok działaniu szmaragdu pisze w swej Historii Naturalnej Pliniusz Starszy, wymieniając także w swym dziele dwanaście rodzajów tego minerału.

Szmaragdy wspominają też inne pisma, w tym Biblia, mówią o nim teksty greckiego filozofa Teofrasta, a także arabskiego uczonego, Ibn al-Faqiha, co świadczy o tym, jak szeroko był znany i ceniony przez najróżniejsze kultury. Muzułmanie uważali szmaragd za symbol raju, ceniono go także w judaizmie i chrześcijaństwie: szmaragd miał być jednym z kamieni otrzymanych w darze od Boga przez króla Salomona, w średniowieczu zaś  uważany był za symbol świętego Jana. Europa przypomniała sobie o nim, gdy za sprawą zwożących skarby Nowego Świata konkwistadorów trafił z Ameryki na europejskie dwory – w ten sposób na dobre zagościł w królewskich klejnotach.

Kilka ciekawostek – szmaragdy w liczbach

1 383,93 karaty – tyle waży największy nieoszlifowany kamień – jest to szmaragd księcia Devonshire, znaleziony w 1983 roku w kopalni Muzo w Kolumbii, a obecnie znajdujący się w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie;

217 karatów – masa Szmaragdu Mogul Mughal, 10-centymetrowej tablicy z wygrawerowanymi na niej muzułmańską modlitwą po jednej oraz kwiatowymi ornamentami po drugiej stronie; skarb ten należał początkowo do jednego z władców mongolskich, choć sam kamień, w którym wyrzeźbiono inskrypcję, najprawdopodobniej pochodzi z Ameryki Południowej;

477 – tyle szmaragdów (o łącznej masie 1524 karatów) znajduje się w wykonanej ze złota Koronie Andów – jednym z najwspanialszych dzieł sztuki złotniczej okresu kolonialnego, powstałym w Popayán w podziękowaniu dla Matki Boskiej za ocalenie miasta przed zarazą; dzieło to tworzyło przez 6 lat 24 sprowadzonych z Europy artystów, a największy, 45-karatowy szmaragd umieszczony w koronie pochodził ze skarbca inkaskiego władcy Atahualpy; 

2681 karatów – taką masę ma waza, będąca najprawdopodobniej największym istniejącym przedmiotem wykonanym z jednego kryształu szmaragdu; ma ona wysokość 10 cm i podziwiać można ją w Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, gdzie się obecnie znajduje;

6 578 500 dolarów – za taką kwotę sprzedany został na aukcji w 2011 roku naszyjnik ze szmaragdami należący do Elizabeth Taylor.

Biżuteria ze szmaragdami

By wydobyć całe piękno szmaragdu, szlifuje się go fasetkowo, nadając mu szlif schodkowy (szmaragdowy), brylantowy lub też nożycowy, czasem też szlifuje się go na kształt kaboszonu. W każdego rodzaju biżuterii – kolczykach, wisiorach czy też pierścionkach, ale także w bransoletkach oraz naszyjnikach szmaragd prezentuje się wyjątkowo pięknie, a jego zielony kolor nastraja pozytywnie, uspokaja oraz sprzyja harmonii.

Na rynku od lat 30. XX wieku (kiedy to Carroll Chatham podjął pierwszą udaną próbę wprowadzenia do sprzedaży szmaragdów stworzonych laboratoryjnie)  dużą popularnością cieszą się szmaragdy syntetyczne, o takiej samej budowie chemicznej i właściwościach fizycznych jak te naturalne, jednak stworzone sztucznie w warunkach laboratoryjnych. Są one atrakcyjną alternatywą dla naturalnych kamieni, o ile kupujący nie są wprowadzani w błąd i są uczciwie informowani o ich pochodzeniu. 

Dbając o biżuterię ze szmaragdami należy pamiętać, że większość szmaragdów jest olejowana, by poprawić wygląd kamienia i zapewnić mu większą trwałość – mogą być one także woskowane lub pokrywane polimerami, co ma na celu zmniejszenie widoczności istniejących szczelin i spękań. Lepiej więc, by biżuteria nie była narażona na uderzenia czy otarcia, ponieważ warstwa pokrywająca kamień może wtedy ulec zniszczeniu – czyścić ją najlepiej za pomocą ciepłej wody z odrobiną delikatnego detergentu. 

Ponieważ szmaragd jest tak wyjątkowym kamieniem, biżuterię z tym minerałem najlepiej zarezerwować na specjalne okazje i nosić ją po królewsku – nikt nie powinien mieć już wątpliwości, że właśnie na to zasługuje.

Aktualną ofertę szmaragdów sprawdzisz tutaj.

Rozbudziłam Twoje pożądanie na ten niezwykły kamień? Mam nadzieję 🙂 Ewa Szczęśniak z Royal-Stone