Kamień, który od epoki kamienia aż po dzisiejsze czasy robi zawrotną karierę  – któż nie słyszał o obsydianowym ostrzu? Fani “Gry o tron” natomiast na pewno kojarzą “smocze szkło” 🙂 W wielu kulturach cieszył się ogromną popularnością jako materiał do tworzenia nie tylko narzędzi i broni, ale także przedmiotów użytkowych, ozdobnych, biżuterii i ochronnych amuletów. Dowiedzmy się więcej o historii, właściwościach oraz zastosowaniach obsydianu.

Najważniejsze cechy i rodzaje obsydianu

Obsydian jest jednym z rodzajów kwaśnej (rzadziej zasadowej) skały wylewnej – powstaje z bogatej w krzemionkę, bardzo szybko schłodzonej lawy wulkanicznej. Tak powstałe szkliwo (obsydian jest rodzajem naturalnego szkła) może zawierać drobinki hematytu oraz innych minerałów, takich jak plagioklazy, leucyt, sanidyn, kwarc czy biotyt, które wpływają na jego kolorystykę oraz na rozłożenie barw.

A wzory rysujące się na powierzchni obsydianu bywają naprawdę rozmaite: obsydian falisty charakteryzuje się wstęgowym ułożeniem barw, objawiającym się obecnością fal i smug, a obsydian onyksowy – pasiastym (wzór w postaci naprzemiennych jasnych i ciemnych warstw). Częste są też drobne plamki, które mogą przypominać kwiatki lub płatki śniegu – tak właśnie wygląda obsydian śnieżny, który charakteryzuje czarno-biały lub czarno-szary wzór. Rodzajem obsydianu plamistego jest też obsydian brązowy o brązowych i szarych plamkach.

Jeśli chodzi o kolor, skała obsydianowa nie zawierająca domieszek innych minerałów jest po prostu czarna, ale obsydian często bywa ciemnobrązowy lub ciemnoszary; zdarza się również, że występuje w innych kolorach: brunatnożółtym, oliwkowym, czerwonym, niebieskim, złocistym czy purpurowym. Ciekawą odmianą obsydianu jest czarno-brązowy obsydian mahoniowy o rdzawym odcieniu.

Często na powierzchni obsydianu można dostrzec migotliwe refleksy – nazywa się go wtedy obsydianem iryzującym. Zjawisko iryzacji w obsydianie wywołują uporządkowane, wydłużone inkluzje krystalitów. Obsydian tęczowy charakteryzuje delikatna migotliwość w wielu kolorach, zaś obsydian złoty lub obsydian srebrny wykazują refleksy jednobarwne. Pewien rodzaj metalicznego odblasku może prezentować też obsydian połyskliwy, który efekt ten zawdzięcza zawartości bardzo drobnych pęcherzyków gazowych.

Jakie formy przybiera obsydian?

Budowa obsydianu jest dosyć charakterystyczna, ponieważ – jako że jest rodzajem zastygniętej magmy – nie jest zbudowany z kryształów, ale ma postać amorficzną: fluoidalną lub bezładną – jest więc mineraloidem, nie minerałem. Z czasem obsydian może zacząć ulegać krystalizacji, przekształcając się w drobnoziarnistą skałę, jednak proces ten nie przebiega równocześnie we wszystkich warstwach kamienia. I tak na przykład często widoczne na powierzchni obsydianu śnieżnego wzory to skupiska tworzących się kryształów krystobalitu – to im właśnie ten rodzaj obsydianu zawdzięcza swój śnieżny lub kwiatowy rysunek.

Czasami obsydian przybiera też inne, bardzo nietypowe formy – szczególnie ciekawe są rodzaje obsydianu o postaci cieniutkich jak włos, drobnych i ostrych igiełek lub w kształcie drobnych nieregularnych globulek. Te dwie formy znane są pod nazwami „włosy Pele”oraz „łzy Pele”– spotykane są na Hawajach, a ich nazwy pochodzą od imienia hawajskiej bogini, patronki wulkanów. Znana jest też nazwa „łzy Apacza” dla kamieni o kształcie zaokrąglonego żwirku, pochodzących z Arizony.

Obsydian najczęściej jest przezroczysty lub przeświecający (do nieprzeświecającego). Jest bardzo kruchy, po zarysowaniu wykazuje białą rysę. Cechuje go silny szklisty połysk, a jego twardość to 5-6 w skali Mohsa. To, co bardzo typowe dla obsydianu, to jego charakterystyczny muszlowy przełam: krawędzie pękniętej skały są bardzo ostre – to właśnie jest cecha, która przyczyniła się do wielkiej popularności obsydianu  jako jednego z pierwszych w historii ludzkości narzędzi.

O historycznym znaczeniu obsydianu

Pliniusz Starszy  w swojej “Historii naturalnej” wspomina o skale, na którą po raz pierwszy miał natrafić w Etiopii rzymski odkrywca – to od jego imienia najprawdopodobniej pochodzi nazwa obsydianu. O skale tej ponad 300 lat p.n.e. pisał już uczony Teofrast, ale ludzie poznali ją przecież o wiele wcześniej – pierwsze użycie obsydianu przypada na czas najstarszego paleolitu – pierwszy raz użyto go już w kulturze olduwajskiej 2 miliony lat temu.

Wszystko dlatego, że obsydian, tworząc po pęknięciu kawałki o niezwykle ostrych krawędziach, umożliwiał ludziom w czasach prehistorycznych użycie go jako ostrza – było to być może pierwsze ostre narzędzie, jakie poznała ludzkość. Od czasów epoki kamienia tworzono więc z niego broń oraz narzędzia: ostrza noży oraz włóczni, groty strzał, narzędzia do skrobania.  Obsydian był w ten sposób używany przez ludy z terenów Afryki, Azji Mniejszej, Bliskiego Wschodu, a także przez mieszkańców Wysp Wielkanocnych oraz obu Ameryk.

W czasach prekolumbijskich mezoamerykańskie ludy (takie jak Aztekowie, Majowie czy Toltekowie) używały broni zwanej przez Azteków macuahuitl – był to rodzaj miecza wykonany z drewna, posiadający po dwóch stronach ostrza z obsydianu. Kultury Mezoameryki przypisywały zresztą obsydianowi szczególną moc, wiązały go z krwią i nadawały mu symboliczne znaczenie. Dlatego obsydian był tam bardzo ceniony: służył do tworzenia biżuterii i przedmiotów ozdobnych, takich jak figurki czy rzeźby,  przedmiotów użytkowych – różnego rodzaju naczyń, a także – w związku z przypisywanymi mu niezwykłymi właściwościami –  obiektów rytualnych.  Do celów użytkowych i ozdobnych używano go także w innych kulturach. Ludzkość także dosyć szybko odkryła, że gładka powierzchnia obsydianu o wysokim połysku może dobrze ukazywać odbicie, dlatego tworzono z niego zwierciadła – takich luster używały ludy Mezoameryki.

Na terenie Polski także natrafiono na ślady obsydianowych narzędzi – pierwsze pochodzą z czasów paleolitu, ale prawdziwą popularność na naszych ziemiach obsydian zyskał w neolicie, wraz z początkiem rozwoju rolnictwa. 

Występowanie i zastosowanie

Obsydian jest skałą występującą dość powszechnie w wielu rejonach ziemi. Wydobywa się go w USA oraz Kanadzie, występuje także w wielu krajach Ameryki Łacińskiej: Meksyku, Chile, Salwadorze, Chile,Gwatemali, Peru, oraz Argentynie. Można go znaleźć również na Węgrzech, w Armenii, Gruzji, Azerbejdżanie, Rosji, Turcji, Grecji, Włoszech, Szkocji i na Islandii, a także w Kenii, Australii, Nowej Zelandii, Japonii i Papui-Nowej Gwinei. W Polsce jego złoża występują na Górnym Śląsku.

A do czego używa się go dzisiaj? Współcześnie obsydian także stosowany  jest do wytwarzania różnego rodzaju ostrzy oraz skalpeli – ich krawędzie mogą być ostrzejsze nawet od niezwykle ostrych ostrzy stalowych.

Ze względu na różnorodność odmian i kształtów jest bardzo popularnym kamieniem w biżuterii – szeroki wybór w postaci kul, kropli oraz monet obsydianu śnieżnego i brązowego, pięknych kaboszonów obsydianu złotego czy efektownych zawieszek obsydianu czarnego pozwala na wszechstronne zastosowanie w wielu technikach biżuteryjnych. Uważamy, że kamień o tak interesującej historii i ciekawym wyglądzie – czy to w kolczykach, bransoletce, naszyjniku, czy też w wisiorku – po prostu warto mieć.

Miłej lektury,

Ewa z Royal-Stone