Hematyt właściwości i znaczenie minerału

Chociaż hematyt to pospolity minerał, występujący dość powszechnie praktycznie we wszystkich rejonach naszego globu, to przyjrzenie się jego właściwościom oraz zagłębienie w jego historię okaże się fascynującą podróżą w czasie i przestrzeni – także tej pozaziemskiej.

To, co dla hematytu najbardziej charakterystyczne, to jego krwisty kolor,  jednak choć jego nazwa (z greckiego haema, czyli krew) oraz przypisywane mu od najdawniejszych czasów właściwości mają związek właśnie z tą barwą i skojarzeniami, jakie ona przywołuje, sprawa z kolorem nie jest wcale tak oczywista, jak by się mogło wydawać – czerwona barwa nie zawsze bowiem jest tą, która się uwidacznia w hematycie na pierwszy rzut oka.

Ale zacznijmy od początku. Hematyt jest tlenkiem żelaza oraz rudą żelaza, jedną z ważniejszych, ponieważ zawierającą aż 70% tego pierwiastka. Jest składnikiem wszystkich głównych typów skał: magmowych, osadowych i metamorficznych. Wstępuje w różnych rodzajach skupień; jego poszczególne odmiany noszą różne nazwy i charakteryzują się odmiennymi właściwościami  –  i tak na przykład skupienia grubokrystaliczne, wyróżniające się metalicznym połyskiem, nazywane są błyszczem żelaza; inne odmiany to: drobnoziarnista – mika żelazna, zbita, skrytokrystaliczna – żelaziak czerwony, skorupowa i naciekowa – krwawnik. Ziemisty i pylasty hematyt  nazywany jest śmietaną hematytową, rozetowe skupienia to tak zwane róże hematytowe, a groniaste, kuliste i nerkowate – szklane głowy.

Hematyt surowa bryła

To co, charakterystyczne dla wszystkich rodzajów hematytu, to: nieprzezroczystość oraz twardość od 5,5 do 6,5 w skali Mohsa.

Niektóre z jego odmian charakteryzują się czerwonobrązową lub czerwoną barwą i przy nich porównania z krwią wydają się zrozumiałe, inne jednak są stalowoszare lub stalowoczarne. Ale tym, co jest charakterystyczne dla hematytu bez względu na jego kolor, jest rysa – a więc barwa, jaką przybiera minerał, kiedy zostanie sproszkowany. Ta zaś w przypadku hematytu jest zawsze brunatnoczerwona lub wiśniowoczerwona, ona też służy do identyfikacji w przypadku wątpliwości przy jego rozpoznaniu – a bywa mylony na przykład z magnetytem zwanym hematytem magnetycznym (jednak, w odróżnieniu od niego, właściwości magnetycznych nie wykazuje – chyba że zostanie podgrzany; za to już imitacja hematytu, czyli syntetyczna hematyna – tak). Hematyt i magnetyt często występują w skałach razem pirytem.

Hematyt Żródło: R. Hochleitner, “Minerały i kamienie szlachetne, skały”, s.38

Historia czerwonego pigmentu z hematytu

To właśnie czerwony proszek uzyskiwany z hematytu, czyli ochra,  przyczynił się do olbrzymiej popularności, jaką minerał ten cieszy się od tysięcy lat. Ochrę znał już człowiek neandertalski. Ludzie w  epoce kamienia używali jej do celów rytualnych (posypywane nią były zwłoki zmarłych, barwiono nią też ciała na potrzeby różnego rodzaju rytuałów i tańców), wierząc w jej magiczną moc. Przez nasuwające się skojarzenia z krwią była uważana za pierwiastek życia oraz  symbol witalności i siły przypisywanej mężczyznom –  wojownikom i myśliwym. Ochrę ceniono nie tylko jako barwnik wykorzystywany w praktykach magicznych i religijnych – była także materiałem użytkowym: stosowano ją jako kosmetyk oraz używano do wyprawiania skór.

Wykorzystywana była także do wykonywania malunków naskalnych – te najsłynniejsze, znajdujące się w jaskini Altamira na północy Hiszpanii, datowane są na wiek nawet do 35 000 lat. Przedstawiają wizerunki zwierząt takich jak żubry czy konie i są najdobitniejszym świadectwem działalności artystycznej człowieka już w czasach prehistorycznych.

Złoża ochry- Francja, Roussillon

Żeby jednak w pełni zdać sobie sprawę ze znaczenia, jakim obdarzano hematytowy pigment w najdawniejszych czasach, należy udać się wcale nie tak daleko, bo w okolice Skarżyska-Kamiennej, do rezerwatu archeologicznego Rydno.

Tam, nad rzeką Kamienną, znajduje się zespół kilkuset osad, zakładanych przez ludzi na przestrzeni wielu tysięcy lat  w epoce kamienia, od paleolitu aż po neolit, skupionych właśnie wokół miejsc, skąd pozyskiwano hematytowy barwnik.

Osiedlali się oni tam, gdzie można było wydobywać cenny czerwony minerał, tworząc prymitywne kopalnie oraz stanowiska związane z dalszą obróbką tego kamienia (a więc rozcieraniem na proszek i przygotowywaniem do dalszego użycia i wymiany handlowej). Okolica ta za sprawą hematytu stała się ważnym ośrodkiem kontaktów handlowych ludzi tego regionu z innymi koczowniczymi grupami, ochra bowiem stanowiła cenny towar,  który był rozprzestrzeniany oraz wymieniany na inne dobra (na przykład krzemień czy bursztyn) na terenie obejmującym całą dzisiejszą Polskę.

To także od słów nasuwających skojarzenia z barwą ochry („ryży”, „rdza”, „rudy”), ale też od słów „ruda”, ryć”, „rydel” pochodzi nazwa rezerwatu Rydno, stworzona przez archeologa Stefana Krukowskiego, który zajmował się dziejami tych terenów oraz działalnością człowieka prehistorycznego w tym rejonie. Ten ośrodek archeologiczny ma znaczenie na skalę światową – na podobnej wagi znaleziska związane z wydobyciem hematytu przez ludzi w epoce kamienia natknięto się jeszcze tylko w pobliżu miejscowości Lovas na Węgrzech.

Na ochrę, w związku z jej kolorem, wymyślono jeszcze inne nazwy: nazywano ją „krwicą” lub „czerwienicą”.

Czerwony barwnik uzyskiwany z hematytu osiągnął równie wielką popularność w czasach nowożytnych, kiedy to zaczął być stosowany jako pigment w malarstwie przez renesansowych twórców. Dobrze się sprawdzał w malarstwie olejnym ze względu na swoją trwałość i nieprzejrzystość, a wymieszany z bielą pozwalał uzyskać różne odcienie różu.

Hematyt – popularność kamieni od starożytności po czasy współczesne

Ale hematyt to przecież nie tylko uzyskiwany z niego czerwony proszek – wykorzystywano go w przeszłości do wielu różnych celów. Starożytni doceniali jego metaliczny połysk i, mocno polerując, wykonywali  z niego lustra – na takie znaleziska natrafiono w Egipcie; luster z polerowanego hematytu używali również Aztekowie. Rzeźbiono w nim, tworząc w ten sposób ozdobne gemmy, czyli owalne lub okrągłe płytki, które były dekorowane reliefem, oraz pieczęci. W Hiszpanii, gdzie złoża hematytu znajdowały się w pobliżu miejsca pochówku świętego Jakuba, Santiago de Compostela, które było celem pielgrzymek wędrowców z całej średniowiecznej Europy, hematyt zyskał popularność jako „kamień pielgrzymów” –  stanowił bowiem cenną pamiątkę dla pątników powracających z wędrówki do tego miejsca kultu.

Hematyt to kamień artystów, pielgrzymów i wojowników.

Współcześnie hematyt  ma wiele praktycznych zastosowań:
zatrzymuje promieniowanie rentgenowskie, jest stosowany przy produkcji sprzętu medycznego i naukowego, używa się go również jako materiału balastowego w różnego rodzaju statkach.
Z kolei ochra jest używana między innymi w przemyśle farbiarskim i budowlanym, ale także kosmetycznym oraz przy produkcji past polerskich.

Hematyt biżuteria: mnogość kształtów i kolorów

Jako kamień ozdobny hematyt zaczął być na dobre wykorzystywany stosunkowo późno, bo dopiero w epoce wiktoriańskiej – to na ten czas przypada szczyt popularności biżuterii z jego udziałem, przede wszystkim żałobnej.

A jak jest dziś? Koraliki z hematytu występują w wielu najróżniejszych formach, wielkościach i kolorach.  W sprzedaży dostępny jest hematyt w sznurach i w pojedynczych egzemplarzach. Te najdrobniejsze hematyty, cięte w przeróżne kształty, takie jak gwiazdki, kwiaty, listki, kostki, poduszeczki, monety, serduszka i wiele, wiele innych, z powodzeniem można wykorzystywać jako przekładki w projektach filigranowych naszyjników, bransoletek lub nawet pierścionków. Popularne są też rzeźbione z hematytu kamee. Niżej pokazujemy przykładowe naszyjniki z hematytem wykonane przez projektantki Royal-Stone. Niezwykle efektownie prezentuje się hematyt w biżuterii wykonanej w technice supełkowania. O tej technice dowiesz się z innego naszego wpisu Supełkowanie kamieni cz.1 i cz.2 . Kamienie hematytu są często stosowane do wyrobu różańców modlitewnych, różaniec z hematytu jest trwały i solidny, a paciorki pięknie połyskują.

Biżuteria z hematytu

Bransoletki robione w technice makramy z kamieniami hematytu, które mają specjalne nacięcia na bokach co ułatwia ich wykorzystanie w makramie.

Kaboszony i płaskie krążki hematytu, (tzw. donuty) są używane jako elementy do obszycia w technikach haftu sutaszowego oraz beadingu, zaś większy hematyt w kształcie dysków czy grotów może być noszony jako zawieszka lub stanowić element dekoracyjny naszyjnika. Hematyt barwi się, a właściwie pokrywa cienką powłoką innych metali i dzięki temu uzyskuje bardzo ciekawe efekty kolorystyczne – zarówno z metalicznym połyskiem, jak i matowym wykończeniem. Powstaje w ten sposób hematyt platerowany w kolorze złotym, srebrnym, brązowym i wielobarwnym. Z tego też względu jest bardzo popularnym materiałem do tworzenia męskiej biżuterii. Bardzo popularne wśród biżuteryjek są krążki z hematytu, zarówno małe i jak i te okazałe koła, które często stosowane są jako łącznik lub koralikowa baza np. w sutaszu.

Bransoletka z hematytem na drucie pamięciowym

Hematyt jest obecny w większości biżuterii typu DIY, występuje w szerokiej palecie kolorów i kształtów, co czyni go bardzo popularnym materiałem. Na zdjęciu bransoletka – klasyk; czyli drut pamięciowy, matowe koraliki hematytu, przełożone złotymi kostkami hematytu i zakończone miękkim pomponem. Taka bransoletka z pomponem jest idealna do zimowych stylizacji do kurtki lub płaszcza.

Koraliki z hematytu

Podróż dookoła świata: miejsca występowania hematytu

Skoro już o tym mowa, warto podążyć tym tropem – oraz, oczywiście, śladem hematytu –  i udać się w jego poszukiwaniu na planetę, która w wielu kulturach symbolizuje pierwiastek męski, a więc na Marsa (który zresztą swą nazwę zawdzięcza rzymskiemu bogowi wojny). Okazuje się bowiem, że  czerwony kolor, którym charakteryzuje się jego powierzchnia, zawdzięcza on tlenkowi żelaza(III), czyli właśnie hematytowi. Dlatego też nazywa się  go powszechnie Czerwoną Planetą i to właśnie jego krwista barwa jest dla Marsa źródłem skojarzeń z męskością, siłą, ogniem – cechami łączonymi właśnie z czerwonym kolorem hematytu.

Na naszej planecie minerał ten jest również bardzo rozpowszechniony, występuje w wielu jej zakątkach. W wydobyciu przoduje Ameryka Północna (USA i Kanada) –  z okolic Jeziora Górnego w kompleksie Wielkich Jezior pochodzi blisko 75 milionów ton hematytu rocznie. Bogate  złoża znajdują się w też Chinach, Indiach, Liberii, Chile, Wenezueli i Brazylii, zaś w Europie – na Ukrainie,  w Niemczech, Szwecji oraz we Francji.

Z Minas Gerais w Brazylii pochodzą niezwykle piękne róże hematytowe, zaś z brytyjskiego Cumberland – wyjątkowe okazy hematytu w postaci szklanych głów. Bogate złoża hematytu znajdują się też na włoskiej wyspie Elba, gdzie jest on wydobywany już od czasów Etrusków.

W Polsce hematyt występuje w Górach Świętokrzyskich,  Tatrach, Karkonoszach i na Dolnym Śląsku, w okolicach Kielc, na Kujawach oraz w okolicach Krakowa.

Mimo takiej powszechności występowania i pospolitości hematytu jako minerału, patrząc na jego i historię i wszechstronność zastosowań, śmiało możemy nazwać ten kamień niepospolitym, a nawet – dosłownie i w przenośni – nieziemskim! A już z pewnością właśnie tak – nieziemsko –  prezentować się będzie w projektach biżuteryjnych.

Koraliki do swoich projektów biżuteryjnych wybierzesz w naszym sklepie royal-stone.pl

Ewa Szczęśniak /Royal-Stone