Turkus – ulubieniec wśród kamieni już od starożytności

Czy wiecie, że kolor turkusowy, który kochamy za jego niebieskozielone odcienie, zawdzięcza swoją nazwę najsłynniejszemu chyba kamieniowi ozdobnemu, jakim jest turkus właśnie? Pora dowiedzieć się nieco więcej o tym cenionym od wieków minerale, który zawojował świat starożytny i podbija do dziś serca miłośników kamieni szlachetnych oraz pięknej biżuterii.

Cechy turkusu

Turkus jest minerałem należącym do gromady fosforanów: to uwodniony fosforan miedzi i glinu. Obecności miedzi zawdzięcza on swój niebieski odcień, z kolei żelazo nadaje mu bardziej zielonkawy kolor. Barwa turkusu może się wahać od jasnoniebieskiej, niebieskiej, zielononiebieskiej po zieloną, ale może też być zielonkawoszara i żółtawoszara. Kolor turkusu może się też zmieniać pod wpływem temperatury: wpływ na barwę ma zarówno podgrzewanie, jak i poddawanie działaniu światła słonecznego.

Turkus może mieć jednolite zabarwienie, ale występują też wtrącenia innych minerałów  w postaci jaśniejszych bądź ciemniejszych plamek lub żyłek. Minerał poprzecinany takimi przypominającymi dendryty niteczkami (manganowymi lub limonitowymi) nazywany jest turkusem pajęczynowym, turkusem matrycowym lub matrycą turkusową.

Turkus tworzy zwykle skupienia zbite, skrytokrystaliczne, nerkowate, rzadziej naciekowe. Kryształy słupkowe wykształca bardzo rzadko, natomiast często zdarzają się naloty, naskorupienia lub też konkrecje. Minerał ten współwystępuje często z chalcedonem, goethytem, kaolinitem, a także chryzokolą, malachitem oraz azurytem. Powstaje w strefach wietrzenia skał (głównie w klimacie suchym).

Turkus krystalizuje się w układzie trójskośnym. Charakteryzuje się muszlowym, ziarnistym lub gładkim przełamem, białą bądź też białoniebieskawą rysą oraz twardością 5-6 w skali Mohsa. Jest nieprzezroczysty, o woskowatym lub szklistym połysku oraz dużej o kruchości i łupliwości.

Występowanie turkusu na świecie

Najbardziej ceniony turkus pochodzi z Iranu, z okręgu Niszapur – wydobywa się go tam od dwóch tysięcy lat, a również i w dzisiejszych czasach rejon ten stanowi ważne źródło wydobycia. Miejscem o historycznym znaczeniu, jeśli chodzi o pozyskiwanie  turkusu, jest również Półwysep Synaj, gdzie  kamień ten jest znany od około 3000 lat p.n.e. Współcześnie ważnymi ośrodkami pozyskiwania turkusu są Chiny, Tybet oraz USA (południowo-zachodnie stany, przede wszystkim Nowy Meksyk, Kolorado, Arizona,Nevada i Kalifornia). Kamień ten wydobywa się także w Turkmenistanie, Australii, Brazylii, występuje też w Kazachstanie, Uzbekistanie, Rosji, Armenii,Tadżykistanie, Indiach, Turcji, Chile, Meksyku, Peru, Etiopii, Sudanie,Tanzanii oraz Francji i Wielkiej Brytanii. Jego złoża znaleźć można także w Polsce – jest spotykany na Dolnym Śląsku w okolicach Strzegomia i Jordanowa.

Przykładowe kamienie turkusu łezki i krople:

Historia i znaczenie turkusu

Turkus jest bodaj jednym z najstarszych znanych światu kamieni ozdobnych, a historia jego wydobycia i wykorzystania sięga początków wielu starożytnych cywilizacji na całym świecie.

Znały go starożytne Chiny oraz Tybet, gdzie wierzono, że kamień ten przynosi pomyślność i zdrowie oraz chroni przed złem. Tybetańczycy uczynili zresztą turkus swoim kamieniem narodowym, ceniąc szczególnie jego zielonkawe odcienie (choć zazwyczaj za bardziej cenny uważa się kamień w kolorze niebieskim). W starożytnym Egipcie kamień ten był cenionym kamieniem ozdobnym, z którego wykonywano różnego rodzaju figurki oraz biżuterię, świadczą o tym znaleziska w grobowcach egipskich władców: pośmiertna maska oraz wnętrze grobu Tutanchamona wysadzane turkusem. Dla starożytnych Egipcjan był on także amuletem, ponieważ jego błękitny kolor uważano za symbol odnowy i w związku z tym przypisywano kamieniowi szczególne moce. W wierzeniach wielu cywilizacji turkus uważany był za kamień ochronny, zapewniający szczęście oraz długowieczność. Uważano także, że kolor turkusu odzwierciedla stan zdrowia jego posiadacza: żywy i intensywny, gdy noszący go cieszył się dobrym zdrowiem, miał blednąć oraz szarzeć w przypadku choroby jego właściciela. Wierzono, że turkus potrafi mówić, a nawet, że umiera wraz ze śmiercią właściciela. Turkus cenili również mieszkańcy obu Ameryk: znany był prekolumbijskim cywilizacjom Mezoameryki oraz rdzennym mieszkańcom Ameryki Północnej –  wytwarzano z niego ozdoby, rzeźby, biżuterię, a także dekoracje, maski i mozaiki. Aztecki władca Montezuma II, który przywódcę przybyłych do brzegów Ameryki Hiszpanów uznał za boga Quetzalcoatla, miał ofiarować hiszpańskiemu konkwistadorowi w darze najcenniejszy w jego opinii podarunek: kamień godny bogów, czyli właśnie turkus.

Tymczasem do Europy kamień ten sprowadzili Jedwabnym Szlakiem z Persji (gdzie również był szeroko wykorzystywany) tureccy kupcy, i to od nazwy ich kraju pochodzi właśnie nazwa minerału. W przeszłości nazywano go także kalaitem, co w języku greckim oznaczało ładny kamień. Niemniej świat zachodni dopiero od XIV wieku zaczął tak naprawdę doceniać ten piękny minerał.

Kamienie turkusu – oponki/dyski, duże owale i kule:

Turkus w biżuterii

Ponieważ turkus jest kamieniem niezwykle miękkim, często stosowany był w przeszłości jako materiał do inkrustacji. Zaś jako kamień ozdobny – zarówno dawniej, jak i współcześnie – to przede wszystkim kaboszony o różnych kształtach wykorzystywane w pierścionkach, kolczykach, naszyjnikach i bransoletach. Turkus występuje także często w formie gładkich lub fasetowanych kul, owali, a także dysków. Dobrze wygląda w towarzystwie nie tylko złota, ale i srebra (szczególnie oksydowanego) i wspaniale komponuje się z czerwonym koralem, a krople oraz łezki turkusu idealnie nadają się na kolczyki i doskonale sprawdzają w różnych technikach biżuteryjnych, na przykład w wire-wrappingu.

Turkus jest kamieniem delikatnym i łatwo poddającym się działaniu czynników zewnętrznych. Należy mieć to na uwadze – zarówno poddając go obróbce (wysokie temperatury przy szlifowaniu i polerowaniu), jak i w codziennym użytkowaniu biżuterii z jego udziałem: pot, perfumy, kosmetyki, detergenty, ale także światło słoneczne mogą wpłynąć negatywnie na jego barwę.

Biżuteria z wykorzystaniem kamieni turkusu:

Poprawa wyglądu naturalnego turkusu – czyli turkus dobarwiany, stabilizowany i rekonstruowany.

Turkus często bywa poddawany działaniom, które mają na celu poprawę jego wyglądu. Może on być dobarwiany – przez nasycanie barwnikami wzmacnia się jego kolor (jednak warto pamiętać, że jest to barwienie jedynie powierzchniowe). Bywa też parafinowany– substancja ta  wnika w porowatą strukturę minerału, utwardzając i wygładzając jego powierzchnię oraz uwydatniając jego kolor. Turkus zaimpregnowany i wzmocniony polimerem nazywany jest turkusem  stabilizowanym – jest to powszechna i akceptowalna praktyka, ponieważ kamień całkowicie naturalny jest bardzo kruchy i często dopiero po wzmocnieniu nadaje się do cięcia i dalszej obróbki. Jeszcze innym działaniem jest łączenie drobnych kawałków kamienia (samodzielnie nienadających się do wykorzystania) za pomocą masy żywicznej tak, by można było później uzyskać z niego pożądane w biżuterii kształty, takie jak kaboszony czy kule. Minerał poddany tego typu obróbce nazywany jest turkusem rekonstruowanym.

Ze względu na wartość naturalnego turkusu, na rynku istnieje ogromna ilość imitacji tego kamienia. Mniej więcej od lat 80. tworzone są jego syntetyczne wersje, niejednokrotnie bardzo trudne do rozpoznania nawet przez specjalistów, ale istnieją też tańsze kamienie naturalne, które –   wprowadzając w błąd nieświadomych klientów–  oferuje się pod nazwą turkusu. Takim minerałem po zabarwieniu dobrze go „udającym” jest howlit (obszerny wpis o howlicie tutaj), jako turkus często jest sprzedawany również magnezyt.

Warto więc być świadomym, czy rzeczywiście nosimy w naszej biżuterii prawdziwy turkus, czy może jedynie minerał w kolorze turkusowym. Ten naturalny, nawet jeśli jest ulepszany, jest jednym z ulubionych kamieni jubilerskich – a my uważamy, że zasłużenie cieszy się nieustającą popularnością i uwielbieniem.

Dla kogo turkus? Znaki zodiaku

Turkusy w astrologii przyporządkowane są znakom zodiaku: Byk, Waga, Strzelec, Ryba.

Miłej lektury, Ewa Szczęśniak z Royal-Stone