Dostojny królewski błękit to kolor, z którym najczęściej kojarzony jest ostatni z wielkiej trójki kamieni szlachetnych, szafir – obok szmaragdu i rubinu jeden z najbardziej cenionych i pożądanych klejnotów. Za chwilę przekonamy się jednak, że szlachetne odcienie niebieskiego, z którymi się go zwykle utożsamia, to nie jedyne warianty kolorystyczne szafiru. Dowiedzmy się, jakie kolory jeszcze może przybierać szafir, jakie są jego właściwości oraz jak przedstawia się historia tego jednego z najsławniejszych kamieni ozdobnych świata.

W jakim kolorze występują szafiry?

Warto zacząć od tego, że szafir jest tym samym kamieniem, co jego czerwony brat – rubin, a więc korundem. Ten minerał jest tlenkiem glinu, jednym z najtwardszych  (w skali twardości Mohsa plasuje się zaraz za diamentem i moissanitem), kruchym, często o dużej przezroczystości – właśnie te okazy są uważane za szlachetne i najbardziej wartościowe. Sama nazwa korundu ( w sanskrycie kurunam) oznacza rubin, a więc w gruncie rzeczy odnosi się do wszystkich odmian tego kamienia o czerwonym kolorze. Tymczasem szafirami nazywane są zwykle wszystkie wersje kolorystyczne korundu – poza czerwonymi właśnie.

Oczywiście kolor niebieski to najbardziej rozpowszechniona barwa szafiru. Może przybierać najróżniejsze odcienie – od jasnoniebieskiego po granatowy, ale występuje także w wielu innych barwach. Może być więc szary, brunatny i czarny, bywa też bezbarwny lub biały (nazywa się go wtedy leukoszafirem), fioletowoniebieski lub fioletowy, a także zielononiebieski  lub zielony. Często przybiera też barwę tradycyjnie zarezerwowaną dla rubinu: różowymi szafirami zwykle nazywa się te odmiany korundu w odcieniach różu i czerwieni, których barwa nie jest aż tak nasycona jak w przypadku rubinów. Szafiry mogą też być purpurowe, pomarańczowoczerwone lub żółtopomarańczowe.

Szczególnie pożądaną odmianą kolorystyczną szafiru jest padparadża, którego oryginalna nazwa nawiązuje do koloru kwiatu lotosu. Kamień ten charakteryzuje się niezwykle interesującą pomarańczoworóżową barwą, za sprawą której jest wyjątkowo poszukiwany. Jest też niezwykle rzadki – okazy o takim kolorze początkowo wydobywano tylko na Sri Lance, obecnie bywa spotykany także w Wietnamie oraz niektórych krajach Afryki Wschodniej.

Szafir i jego charakterystyczne cechy

Ciekawą cechą szafirów jest dwubarwność – okazy prezentujące dwa lub więcej kolorów nazywa się szafirami arbuzowymi. Wyjątkowo atrakcyjne są również szafiry zmieniające kolor w zależności od rodzaju oświetlenia. Szafir może wykazywać zarówno pleochroizm, jak i fioletową lub  pomarańczową luminescencję w świetle UV. Do “efektów specjalnych” charakterystycznych dla szafiru należy również asteryzm – na powierzchni kamienia uwidacznia się wtedy sześcio- lub dwunastopromienna gwiazda. Kaboszony szafiru gwiaździstego, bo tak się go wtedy nazywa, są bardzo cenione w świecie jubilerskim. Za charakterystyczny efekt odpowiedzialne są maleńkie wrostki bądź samego rutylu, bądź też rutylu z hematytem (podwójne inkluzje dają efekt w postaci widocznych dwunastu promieniście układających się smug).

Tymczasem tym, czemu szafir zawdzięcza swą charakterystyczną niebieską barwę, są domieszki żelaza oraz tytanu. Za inne, fantazyjne kolory korundów (zresztą są one wtedy nazywane właśnie szafirami fantazyjnymi) odpowiedzialne są między innymi magnez, chrom oraz wanad.

Szafir może współwystępować z innymi minerałami, takimi jak spinel, kalcyt, magnetyt czy topaz. Jest spotykany w skałach magmowych – stanowi składnik pegmatytów i bazaltów, występuje też w skałach metamorficznych oraz osadowych. Krystalizuje się w układzie trygonalnym – tworzy kryształy, które przybierają postać pseudoheksagonalnych słupów lub bipiramid, rzadziej romboedrów. U szafiru często dochodzi do wykształcenia zbliźniaczeń, charakterystyczne są też dla niego wyraźnie widoczne, poprzeczne do osi kryształu bruzdy. Jest kamieniem kruchym i bardzo twardym: osiąga twardość 9 w skali Mohsa, jest nierówny bądź muszlowy w przełamie, a po zarysowaniu wykazuje białą rysę. Po wyszlifowaniu prezentuje silny połysk: szklisty, diamentowy, jedwabisty lub tłusty. Jest przezroczysty do nieprzezroczystego – oczywiście okazy o dużej przezroczystości to te najbardziej pożądane na rynku kolekcjonerskim i jubilerskim. 

Historia królewskiego błękitu

Intensywny niebieski kolor w połączeniu z dużą przejrzystością przywodzą na myśl wodną głębię lub wspaniale błękitne niebo – to dzięki temu szafir od wieków cieszy się sławą królewskiego, a nawet boskiego kamienia, utożsamianego z dobrem, spokojem, mądrością i świętością.
W Starym Testamencie szafir pojawia się między innymi jako jeden z kamieni szlachetnych zdobiących napierśnik Aarona. W mitologii greckiej przypisywano go królowi bogów – Zeusowi. Z kolei w tradycji hinduistycznej był wiązany z Saturnem, która to planeta miała przynosić szczęście właścicielowi szafiru. Zresztą właśnie jego sanskrycką nazwę, shanipriya, tłumaczyć można jako: “drogi Saturnowi”. Od hebrajskiego słowa sappir, co oznacza” czysty”, pochodzi grecka nazwa tego kamienia: sappheiros, która jednak w starożytności odnosiła się przede wszystkim do innego minerału w niebieskim kolorze – lapis lazuli.

Czystość i szlachetność – cechy przypisywane bogom i władcom były także od zawsze łączone z niebiańskim błękitem szafiru, dlatego w starożytności był kamieniem królów i królowych (miał on być ich amuletem chroniącym przed złem), a w średniowieczu – także duchowieństwa (zapewniającym boskie błogosławieństwo).

Szafir jako najpiękniejszy klejnot

Nic więc dziwnego, że szafir występuje w najsłynniejszych kościelnych i królewskich insygniach, takich jak rosyjskie klejnoty koronne czy brytyjska korona państwowa. To królewskie insygnium i jednocześnie najcenniejszy skarb Londynu zawiera – oprócz kilkunastu wspaniałych szafirów oraz wielu innych kamieni szlachetnych – słynny Szafir Świętego Edwarda, który był częścią pierścienia koronacyjnego Edwarda Wyznawcy, angielskiego władcy od 1042 roku, a także Szafir Stuarta – dwa wspaniałe niebieskie klejnoty.

Inny słynnym, choć już współczesnym brytyjskim skarbem jest zaręczynowy pierścionek z szafirem księżnej Diany, noszony obecnie przez księżną Cambridge, Kate Middleton. I jeszcze jedna ciekawostka związana z szafirami oraz koroną brytyjską: w 2017 roku królowa Elżbieta II obchodziła 65. rocznicę swego panowania, a datę tę świętowano jako “szafirowy jubileusz”.

Wyjątkową biżuterię z szafirami oraz okazy godne uwagi ze względu na swój wyjątkowy kolor lub wielkość można podziwiać w wielu światowych muzeach. I tak w Muzeum Historii Naturalnej w Waszyngtonie znajduje się wspaniały naszyjnik z 98-karatowym szafirem hrabiny Bismarck, wykonany przez Cartiera, czy pierścień  z szafirem należący wcześniej do Polly Logan – ten klejnot o masie ponad 422 karatów, jeden z największych i najsłynniejszych szafirów świata, stanowi centralny element okazałej broszy i jest otoczony dwudziestoma małymi diamentami.

Instytut Smithsona w Waszyngtonie posiada w swych zbiorach także 182-karatowy okaz szafiru gwiaździstego nazywany Gwiazdą Bombaju, pochodzący ze Sri Lanki. Inne słynne szafiry z efektem asteryzmu to Gwiazda Indii – błękitnoszary kaboszon o masie 563 karatów, znajdujący się obecnie w Nowym Jorku oraz Gwiazda Adama  – jeden z największych istniejących egzemplarzy szafiru gwiaździstego, którego masa to ponad 1404 karaty!

Ale najsłynniejszym szafirem gwiaździstym jest australijska Czarna Gwiazda Queensland: 733-karatowy okaz czarnego szafiru (największy na świecie!), którego historia, pełna zaskakujących zwrotów akcji, nadawałaby się na scenariusz filmu. Kamień został znaleziony w okolicy domu przez pewnego chłopca i przez długi czas służył jako blokada drzwi w domu jego właściciela. Dopiero po wielu latach znajomy szlifierz kamieni wydobył cały drzemiący w nim potencjał, a przepiękny kaboszon zrobił zawrotną karierę – miała go na sobie także królowa popu, Cher.

Biżuteria z szafirem oraz inne zastosowania

Szafirom gwiaździstym w jubilerstwie nadaje się szlif kaboszonowy – dzięki takiemu rodzajowi cięcia gwiezdne smugi na powierzchni kamienia są najlepiej widoczne. Pozostałe szafiry, zwłaszcza te o doskonałej przejrzystości i intensywnym kolorze, cięte są przede wszystkim szlifami fasetkowymi: brylantowym, tablicowym, poduszkowym, schodkowym lub mieszanym. Tak obrobione wspaniale prezentują się w kolczykach oraz pierścionkach (zwłaszcza pierścionki zaręczynowe z szafirem cieszą się niezwykłą popularnością, a polecane są przede wszystkim dla osób spod znaku Panny, Byka, Wagi oraz Ryb). Szafiry dostępne w postaci fasetowanych kul oraz oponek to doskonały materiał na iście królewskie naszyjniki oraz bransoletki. 

Ale szafir to nie tylko kamień ozdobny – dzięki swoim właściwościom ma również zastosowanie przemysłowe. Korzysta z niego przemysł precyzyjny, jest wykorzystywany do tworzenia endoprotez, jako część laserów czy materiał na igły do gramofonów. Z kolei szafir syntetyczny (który jest w jubilerstwie atrakcyjnym zamiennikiem dla szafiru naturalnego) to materiał, z którego tworzy się szyby okienne.

Szafir syntetyczny a szafir naturalny

Szafir syntetyczny ma, zwykle rzadko występujący w naturze, intensywny chabrowy kolor i jest wolny od powszechnych w szafirze naturalnym zanieczyszczeń. Z kolei ten naturalny często bywa podgrzewany, co wydobywa z niego niebieskie tony – ta metoda obróbki przyczyniła się do wielkiej popularności dotychczas uważanego za nieatrakcyjny, szarego korundu, pozwoliła bowiem uzyskać pożądane kolory szafiru pochodzącego z wielu dostępnych złóż. 

Gdzie wydobywane są szafiry?

Miejscem występowania najbardziej cenionych, naturalnie niebieskich okazów jest przede wszystkim Sri Lanka, tam także wydobywa się największe, przekraczające masę 20 kilogramów, kryształy. Inne cenione źródła pozyskiwania szafiru to Birma, Tajlandia, Kambodża, Rosja, Zimbabwe i Madagaskar, pozostałe to Australia, USA, Kanada, Wietnam, Laos, Tanzania, Kenia, Namibia, Zambia, Mozambik, Rwanda, Malawi, RPA, Kongo, Kolumbia i Brazylia. W Polsce szafiry okazjonalnie występują na Dolnym Śląsku.

Odwiedź też nasz sklep internetowy i obejrzyj aktualną ofertę szafirów. Zapraszamy Cię również do naszych sklepów stacjonarnych.

Miłej lektury życzy Ewa Szczęśniak z Royal-Stone