Publikowany w niniejszym wpisie artykuł powstał na  podstawie odczytu wygłoszonego przez kustosza P. Pawła Bezaka 4 grudnia 2015 roku podczas otwarcia wystawy prac biorących udział  w konkursie Royal-Stone “11 Listopada-Niepodległość”. Wystawa prac konkursowych była eksponowana w Muzeum Niepodległości w Warszawie w Pałacu Radziwiłłów/Przebędowskich w okresie 4 grudnia 2015 – 8 stycznia 2016 roku.

Wystawę zwiedziły podziwiając konkursowe prace 1193 osoby.

Na wstępie dziękujemy wszystkim Uczestnikom konkursu za zaangażowanie i wzięcie udziału w konkursie. Bez Was nie byłoby całej reszty.

Serdecznie dziękujemy także Dyrektorowi Muzeum Niepodległości w Warszawie P. dr. Tadeuszowi Skoczkowi za decyzję o objęciu przez Muzeum konkursu Patronatem Honorowym, za entuzjazm  dla idei zorganizowania wystawy pomimo napiętego harmonogramu wystawienniczego,  oraz za ufundowanie dodatkowych nagród dla laureatów konkursu. Dziękujemy Pani mgr Magdalenie Przybylskiej z Muzeum Niepodległości, bez zaangażowania której organizacja wystawy byłaby niemożliwa, a także kustoszowi Muzeum P. mgr Pawłowi Bezakowi za  przygotowanie i wygłoszenie odczytu otwierającego wystawę.

Dziękujemy P. Karolinie Zarzyckiej-Zimny (senior instruktorce AC oraz założycielce Planetart) za dołączenie do inicjatywy konkursu i dołączenie do grona fundatorów nagród.

Zdjęcia z wystawy publikujemy na końcu artykułu, a  wszystkie prace biorące udział w konkursie wraz z pracami nagrodzonymi obejrzycie TUTAJ

Paweł Bezak. Dzieje polskich ozdób patriotycznych.

Biżuteria patriotyczna, określana też mianem emblematycznej, a w niektórych wypadkach – żałobnej, to zjawisko unikatowe, jedynie w kilku krajach występujące na szerszą skalę. Obok ziem polskich, biżuteria patriotyczna była spotykana w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w Wielkiej Brytanii, we Francji, w Cesarstwie Austrowęgierskim oraz w Niemczech.

W czasie rozbiorów biżuteria tego rodzaju pozwalała na wyrażenie sprzeciwu wobec zaborcy, po odzyskaniu niepodległości – ukazanie postaw pro-państwowych. Podczas okupacji była symbolem wiary w odzyskanie niepodległości i oznaką poczucia istnienia Polski Podziemnej, zaś w latach komunizmu, nosząc ją – manifestowano opór wobec poczynań władz. Współcześnie motywy patriotyczne również towarzyszą ozdobom, noszonym nie tylko podczas uroczystych okazji, ale często na co dzień, jako widomy znak wyznawania określonych wartości czy identyfikacji z Rzeczpospolitą Polską.

Biżuteria patriotyczna pojawiła się w Polsce u schyłku XVIII wieku, rozkwitając w okresie Insurekcji Kościuszkowskiej. Pierwsze ozdoby przeznaczono do stroju męskiego – były to szkofie do czapek w formie krzyży kawalerskich lub pęków piór, ozdobionych monogramem królewskim, czy ozdoby na bandoliery broni białej – zwykle w formie owalnych medalionów, zdobionych hasłami patriotycznymi lub podobizną naczelnika insurekcji – Tadeusza Kościuszki. Co ciekawe, zwyczaj zdobienia hasłami klamer i ozdób pendetów został zaczerpnięty najprawdopodobniej z rewolucyjnej Francji, zaś portretami wodzów – z Rosji, gdzie miniatura portretu władcy, przeznaczona do noszenia, bywała stosowana jako forma nagrody. Najtańszą formą zademonstrowania postaw pro-państwowych, dostępną dla przedstawicieli wszystkich stanów, było noszenie – wzorem Francuzów – kokard w barwach narodowych. Ich forma oraz układ barw zmieniały się na przestrzeni kolejnych lat.

Początek wieku XIX zaowocował pojawieniem się szerszej gamy ozdób o charakterze patriotycznym: spinek do koszul i mankietów, wisiorków, brosz, nakładek na klamry do pasów, a niekiedy również oczek pierścieni – bardzo często wykonywanych z monet kruszcowych, rzadziej miedzianych, zawsze jednak z uwidocznieniem godła. Podobne przykłady wisiorków, bransolet czy brosz, wykonanych z monet były popularne w wielu państwach europejskich i w Ameryce Północnej.

Motyw Orła Białego pojawił się w formie uniwersalnej ozdoby, noszonej na cywilnych ubraniach w okresie Powstania Listopadowego. Najtańsze orły powielano wówczas w cynie lub ołowiu, wykorzystując proste formy odlewnicze. Po upadku Powstania Listopadowego wykonywano relikwie narodowe – popularnością cieszyły się krzyżyki z gałązek, pochodzących z Olszynki Grochowskiej.

Druga połowa XIX wieku, zwłaszcza czas manifestacji patriotycznych 1861 roku, Powstanie Styczniowe i okres żałoby narodowej po jego stłumieniu, zaowocowały niezwykle bujnym rozkwitem kolejnych form, coraz bardziej zbliżonych do biżuterii noszonej współcześnie. Obok ozdób, zawierających orła, pogoń lub trójdzielne godło, pojawiły się liczne przedmioty wykończone na czarno, na znak żałoby. Najpopularniejszymi z ozdób pośród „czarnej biżuterii” były krzyże z dodanymi symbolami religijno-patriotycznymi lub datami dziennymi manifestacji patriotycznych czy pogrzebów poległych w nich demonstrantów. Noszono i inne elementy żałobne – kolczyki, naszyjniki, bransolety, obrączki, pierścionki, broszki, klamry do pasów, spinki do mankietów i krawatów. Popularną wówczas „czarną biżuterię” wykonywano z różnorodnych materiałów: tkanin, drewna, rogu, kości, włosia, szkła, stali, żeliwa, brązu czy cynku; rzadziej sięgano po kruszce szlachetne: srebro i złoto. Zdobiono ją lakierem, emalią, masą perłową, kamieniami lub wykończano, oksydując. Najpopularniejszymi motywami były: godło w rozmaitych postaciach, krzyż, kotwica, korona cierniowa, palma męczeństwa, serce, rzadziej czaszka. Szczególnie popularne było połączenie krzyża, kotwicy i serca, oznaczające: wiarę, nadzieję i miłość.

Na przełomie XIX i XX wieku szczególną popularność zyskały brosze oraz szpile w formie Orła Białego. Wykonywano je w niezwykle zróżnicowanych rozmiarach, często nawiązywały też do godeł historycznych z okresu świetności Rzeczypospolitej.

Biżuteria z lat 1914 – 1918 zawierała najczęściej motyw orła, niekiedy zrywającego kajdany, często łączony z rozmaitymi przedstawieniami religijnymi. Nacisk kładziono na wykorzystanie barw narodowych: bieli i czerwieni. Popularność zdobyły rozmaite medaliki i wisiorki, często bardzo skromne w swej formie, lecz bogate w wyrazie i treści. Pojawiły się wówczas – po raz pierwszy za sprawą NKN, wzorującego się na państwach ościennych – stalowe, czy też żelazne, obrączki, stanowiące widomą oznakę oddania szlachetniejszych kruszców na cel uzbrojenia powstającego wojska lub – już po wojnie – odbudowy zniszczonego kraju.

Sygnet patriotyczny wg wzoru z dwudziestolecia międzywojennego ok 1990 rok. Zbiory prywatne.

Lata międzywojenne to czas nieskrępowanego rozkwitu form i ogromnej popularności wszelkich drobnych przedmiotów z przedstawieniami godła, barw narodowych, wreszcie z podobiznami twórców niepodległego państwa. Lata trzydzieste przyniosły zanik sporej części wcześniejszych form biżuterii patriotycznej – niezmienną popularnością cieszyły się jednak sygnety z orłem.

W latach II wojny światowej i zaraz po niej dla tworzenia ozdób patriotycznych wykorzystywano często materiały dostępne w obozach, więzieniach i na zesłaniu – włosie, nici, drut, ścinki metalu i fragmenty tworzyw plastycznych, z których powstawały prawdziwe dzieła sztuki. Więźniowie i jeńcy wojenni potajemnie lepili krzyżyki i ryngrafy z masy chlebowej, wypiłowywali zawieszki z plastikowych szczoteczek do zębów, wyplatali pierścionki z włosia. Wśród polskiego społeczeństwa rozpowszechnione były pierścionki z mosiądzu, ozdobione motywem kraty więziennej – zysk z ich sprzedaży był przeznaczony na pomoc więźniom Pawiaka – oraz sygnety zaopatrzone w biało-czerwone oczko z masy plastycznej, przyozdobione godłem. Żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie często nosili metalowe bransolety, na których umieszczali dane osobiste, a obok nich godło lub wyobrażenia rozmaitych symboli wojskowych.

Po II wojnie światowej można rozróżnić trzy grupy ozdób, mieszczących się w kategoriach biżuterii patriotycznej: żołnierze podziemia niepodległościowego nosili na mundurach, jako swoistą oznakę, ryngrafy z wizerunkiem Matki Boskiej, której podobiznę umieszczano na tle orła w koronie, ponadto sięgali też po ozdoby z lat II RP; z biegiem lat podjęto w PRL produkcję różnorodnych drobiazgów, stanowiących pamiątki i widomy znak uczestnictwa w wydarzeniach i obchodach: obok miniaturowych orłów według obowiązującego wzoru i ozdobionych nimi sygnetów, produkowano metalowe i plastikowe znaczki z okazji 1 maja (międzynarodowe Święto Pracy) czy 22 lipca (Narodowe Święto Odrodzenia Polski – obchodzone do roku 1989). Na emigracji wytwarzano rozmaite przedmioty: spinki do krawatów, szpilki, brosze oraz znaczki, z wizerunkiem orła w koronie, w barwach narodowych, lub łączących barwy narodowe i godło.

Przykłady ozdób_o charakterze patriotycznym z połowy lat 80 XX wieku. Zbiory prywatne.

Za specyficzny rodzaj polskiej biżuterii patriotycznej lat 80. XX wieku trzeba uznać powszechnie noszone plastikowe i metalowe znaczki z napisem Solidarność, wyrażające nie tylko przynależność ale i sympatię dla działań owego związku, karykaturami dygnitarzy, wizerunkami autorytetów niepodległościowych, kotwicami Solidarności Walczącej. Popularne były krzyżyki z orłem w koronie lub zdobione barwami narodowymi oraz wisiorki, stylizowane na nieśmiertelniki, także z orłem lub hasłami politycznymi. Swoistym rodzajem biżuterii patriotycznej tamtego czasu były oporniki – drobne elementy elektroniczne, noszone, ze względu na swą nazwę, przez tych, którzy nie zgadzali się z ówczesną sytuacją polityczną.

Spinki do mankietów i krawata z lat 90 XX wieku. Zbiory prywatne.

W ostatnim ćwierćwieczu można zaobserwować zanik zainteresowania tradycyjną biżuterią patriotyczną ze strony ogółu społeczeństwa. Mimo stosunkowo bogatej oferty ze strony jubilerów i złotników, raczej nieliczni Polacy noszą na co dzień ozdoby, którymi starają się zaakcentować poczucie przynależności i dumy narodowej. Sygnety, spinki do mankietów czy do krawata, zawierające wzory patriotyczne, stały się w ostatnich latach XX wieku formą nagrody rzeczowej, przyznawanej w instytucjach państwowych. Powszechniejsze plakietki, naszywki, znaczki i plastikowe bransoletki z orłem białym, barwami narodowymi lub napisem „Polska” kojarzą się niestety jedynie z pamiątkami turystycznymi, lub z grupami młodych ludzi, przejawiającymi określone sympatie polityczne czy sportowe, odbieranymi w społeczeństwie w sposób niejednoznaczny, wzbudzającymi wśród ogółu nie zawsze pozytywne emocje. Okazją do zaobserwowania większej ilości znaczków, kokard czy godeł na strojach większej liczby przechodniów był czas żałoby narodowej, ogłoszonej po katastrofie smoleńskiej (10 kwietnia 2010), corocznie zaś są – obchody Narodowego Święta Niepodległości (11 listopada).

  mgr Paweł Bezak – kustosz Muzeum Niepodległości w Warszawie